Trong văn học, lời tiên tri tự hoàn thành thường được sử dụng làm phương tiện xây dựng cốt truyện. Nó vốn được sử dụng trong những câu truyện từ nhiều thiên niên kỉ nay, nhưng gần đây trở nên phổ biến trong thể loại khoa học viễn tưởng. Nó được sử dụng một cách mỉa mai, sự việc được dự đoán xảy ra bởi chính sự ngăn chặn lời tiên tri (một ví dụ gần đây là cuộc đời của Anakin Skywalker, nhân vật Jedi hoá Chúa tể Sith trong phim Chiến tranh giữa các vì sao của George Lucas). Đôi khi nó cũng được sử dụng như một cách giải quyết tình huống hài hước.

Cổ điển

Nhiều huyền thoại, truyền thuyết và truyện cổ tích sử dụng môtip này làm trung tâm tường thuật nhằm diễn đạt định mệnh không tránh khỏi, một yếu tố cốt lõi trong thế giới quan của Hellen.[13]. Trong một môtip thông dụng, một đứa trẻ, dù là mới sinh hay còn chưa ra đời, được tiên tri là người sẽ gây nên biến cố bất lợi với nhà cầm quyền. Đó có thể là cái chết của người cầm quyền; trong một phiên bản nhẹ nhàng hơn, đứa trẻ nghèo hoặc ở tầng lớp dưới được tiên tri sẽ cưới con gái của ông ta. Trớ trêu là những sự kiện này xảy ra do kết quả của những hành động ngăn chặn chúng xảy ra: thông thường thì chuỗi các sự kiện bắt đầu từ việc từ con.

Hy Lạp

Ví dụ nổi tiếng nhất trong thần thoại Hy Lạp là Oedipus. Được cảnh báo rằng sẽ có ngày con trai sẽ giết ông ta, Laius đã bỏ mặc đứa con mới sinh Oedipus tới chết, nhưng Oedipus đã được tìm thấy và nhận nuôi mà không hay biết về nguồn gốc thực sự của mình. Khi Oedipus lớn lên, anh ta được cảnh báo rằng anh ta sẽ giết chết cha và kết hôn với mẹ mình. Tin rằng cha mẹ nuôi là cha mẹ đẻ, Oedipus rời nhà tới Hy Lạp, cuối cùng lại đặt chân đến thành phố mà bố mẹ đẻ anh ta sinh sống. Tại đó, Oedipus đã vướng vào cuộc gây gổ với một người lạ, cha đẻ của anh, rồi giết ông ta và cưới người goá phụ, mẹ đẻ của anh.

Mặc dù truyền thuyết về Perseus bắt đầu với lời tiên tri anh ta sẽ giết ông nội mình Acrisius và anh cùng mẹ mình là Danaë bị bỏ rơi, lời tiên tri chỉ tự hoàn thành trong một vài phiên bản. Ở một số phiên bản, Perseus vô tình xuyên mũi giáo qua người ông ngoại mình tại một cuộc thi - một hành động có thể xảy ra bất chấp sự phản ứng của Acrisius với lời tiên tri. Trong những phiên bản khác, sự có mặt của anh ta tại cuộc thi được giải thích bởi việc anh ta biết tới lời tiên tri, bởi vậy nỗ lực ngăn chặn lời tiên tri đã làm cho nó tự hoàn thành. Trong một số phiên bác khác nữa, Acrisius là một khách mời của đám cưới khi Polydectes ép buộc Danaë kết hôn với ông ta và khi Perseus biến họ thành đá với đầu của Gordon; bởi Polydectes yêu Danaë do Acrisius đã bỏ cô ta ở biển, và việc Perseus giết chết Gordon là hệ quả của những nỗ lực của Polydectes nhằm giết chết con trai của Danaë để ông ta có thể cưới cô. Trong những phiên bản này thì lời tiên tri đã tự hoàn thành chính nó.

Sử Hy Lạp có một phiên bản nổi tiếng: khi Croesus, vua xứ Lydia, hỏi nhà tiên tri xứ Delphy rằng ông có nên xâm lược Ba Tư hay không, câu trả lời là nếu ông ta thực hiện điều đó, Croesus sẽ phá huỷ một vương quốc vĩ đại. Cho rằng lời tiên tri nói báo trước sự thành công, Croesus đã tấn công - nhưng chính vương quốc của ông ta mới bị huỷ diệt.[14] Trong ví dụ này, lời tiên tri đã thúc đẩy con người hành động bởi anh ta tin rằng việc làm theo lời tiên tri sẽ mang lại thuận lợi cho mình, nhưng những gì anh ta đạt được là ngược lại, một cái kết tai hại nhưng vẫn hoàn thành lời tiên tri kia.

Con người không nhất thiết phải ngăn chặn lời tiên tri để nó có thể tự hoàn thành. Ví dụ, khi Zeus được tiên tri sẽ lật đổ cha mình là Chronos, chiếm lấy ngôi Vua của các vị Thần, ông ta đã chủ động phát động một cuộc chiến để hoàn thành lời tiên tri. Lời tiên tri trở nên tự hoàn thành bởi chính nhờ lời tiên tri mà Zeus có động lực để làm điều đó.

La Mã

Một ví dụ khác là câu chuyện về Romulus và Remus. Theo truyền thuyết, một người sẽ lật đổ anh trai mình - nhà vua. Ông ta liền ra lệnh dìm chết hai người cháu là Romulus và Remus vì sợ rằng ngày nào đó họ sẽ giết mình như ông ta đã từng làm với anh trai. Hai cậu bé được đặt trong một cái giỏ và ném xuống sông Tiber. Một con sói tìm thấy hai cậu bé và đã nuôi nấng chúng. Sau này, một người chăn cừu tìm được hai anh em sinh đôi nọ và đặt tên chúng là Romulus và Remus. Lớn lên, hai anh em biết được nguồn gốc của mình. Họ giết ông chú - nhà vua - và hoàn thành lời tiên tri.

Ả Rập

Một hình thức của lời tiên tri tự hoàn thành là mơ ước tự hoàn thành, xuất hiện từ văn học trung cổ Ả Rập. Trong nhiều câu truyện của Nghìn lẻ một đêm, còn được biết đến với tên Đêm Ả Rập, hình thức này được sử dụng để báo trước sự kiện sắp xảy đến, một hình thức đặc biệt của sự rào đón trong văn học. Một ví dụ điển hình là "Người đàn ông nghèo giàu có nhờ giấc mơ", một người được báo mộng phải rời quê hương Baghdad để tới Cairo, nơi anh ta sẽ phát hiện tung tích của một kho báu. Người này tới Cairo và bắt đầu gặp xui xẻo khi mất niềm tin vào lời tiên tri, bị bỏ tù, gặp người quản ngục và kể cho anh ta về lời tiên tri. Người cai ngục châm biếm giấc mộng nhưng bí mật ghi nhớ những chi tiết về kho báu. Người cai ngục thuyết phục anh ta rằng theo đuổi giấc mộng là quá liều lĩnh. Người phạm nhân đồng tình và trở về Baghdad, trong khi người cai ngục tìm thấy một kho báu lớn được chôn ngay dưới nhà ông ta. Đây là câu chuyện về điều đáng lẽ đã xảy ra nếu anh ta đã nghe theo giấc mơ của mình, bất chấp những kẻ phản đối. Một biến thể của câu chuyện này xuất hiện sau đó trong câu chuyện dân gian Anh "Người bán rong đến từ Swaffham".[15]

Một phiên bản của lời tiên tri tự hoàn thành xuất hiện trong "Câu chuyện của Attaf". Harun al-Rashid đang đọc sách trong thư viện (Ngôi nhà của sự Thông thái), "cười và khóc rồi bãi nhiệm người tể tướng trung thành" Ja'far ibn Yahya. Ja'far, "buồn và bất mãn đã rời khỏi Baghdad và rơi vào một loạt những cuộc phiêu lưu ở Damascus, cùng với sự tham gia của Attaf và người phụ nữ mà Attaf sẽ cưới sau này." Sau khi trở lại Baghdad, Ja'far đọc được quyển sách đã làm cho Harun cười rồi khóc, rồi biết rằng quyển sách miêu tả lại những cuộc phiêu lưu của chính ông và Attaf. Nói cách khác, chính việc Harun đọc sách đã khơi mào cho những cuộc phiêu lưu được miêu tả trong cuốn sách xảy ra. Đây là ví dụ đầu tiên của quan hệ nghịch nhân quả.[16] Vào thế kỉ 12, câu truyện đã được dịch sang tiếng Latin bởi Petrus Alphonsi và xuất hiện trong cuốn Khuôn phép nhà tu (Disciplina Clericalis). Vào thế kỉ 14, một phiên bản của câu truyện xuất hiện trong Gesta Romanorum và Decameron.[17] của Giovanni Boccaccio.

Ấn Độ

Lời tiên tri tự hoàn thành xuất hiện trong văn học Phạn cổ điển. Trong truyện về Krishna trong bản anh hùng ca Ấn Độ Mahabharata, người cai trị vương quốc Mathura, Kansa, sợ rằng mình sẽ bị giết bởi con trai chị gái mình là Devaki theo lời tiên tri, đã bỏ tù và âm mưu giết hết những đứa con người chị khi sinh ra đời. Sau khi sáu đứa trẻ đầu bị giết, và Devaki bị xảy thai đứa thứ bảy, Krishna (người con thứ tám) ra đời. Tính mạng của Krishna gặp nguy hiểm và anh ta đã được bí mật đưa ra ngoài rồi được nhận nuôi bởi Yashoda và Nanda, người làng Gokula. Nhiều năm sau, Kansa biết được Krishna đã đào thoát và đã cử quỷ thần đi giết Krishna. Quỷ thần bị Krishna và anh trai Balamara đánh bại. Chàng trai trẻ Krishna trở lại Mathura để lật đổ người chú mình, và Kansa cuối cùng đã bị giết bởi người cháu trai Krishna. Nỗ lực của Kansa nhằm ngăn chặn lời tiên tri đã khiến nó trở thành hiện thực, vì thế hoàn thành lời tiên tri.

Nga

Oleg xứ Novgorod là hoàng tử của Varangian, cai trị người Rus trong những năm đầu thế kỉ 10. Theo biên niên sử của Đông Slavic, một linh mục ngoại đạo đã tiên tri rằng Oleg sẽ nhận lấy cái chết từ con ngựa của mình. Để tránh khỏi cái chết Oleg đã thả con ngựa đi. Nhiều năm sau ông ta hỏi về tung tích con ngựa và biết rằng nó đã chết. Ông ta yêu cầu được nhìn thấy hài cốt của nó và được đưa đến nơi con ngựa chết. Khi ủng của ông ta chạm vào đầu lâu ngựa, một con rắn xổ ra từ cái đầu lâu và cắn Oleg. Oleg chết, hoàn thành lời tiên tri. Trong Biên niên sử Nguyên thuỷ, Oleg chính là nhà tiên tri, mỉa mai thay lại tiên tri chính về cái chết của mình. Câu truyện được Alexander Pushkin lãng mạn hoá trong vở ballad "Bài ca về Oleg Thông thái". Trong truyền thống Scandinavy, truyền thuyết này xuất hiện trong truyện về Orvar-Odd.

Cổ tích châu Âu

Nhiều câu truyện cổ tích, như Con quỷ và ba sợi tóc vàng, Con cá và chiếc nhẫn, Câu chuyện của ba người ăn xin tuyệt vời, hay Ông vua chiến thắng số phận, xoay quanh lời tiên tri về một cậu bé nghèo cưới cô tiểu thư nhà giàu (hoặc, ít phổ biến hơn, một cô gái nghèo cưới một chàng trai nhà giàu).[18] Đây là mẫu truyện số 930 theo cách phân loại của Aarne-Thompson. Nỗ lực của cha cô gái nhằm ngăn chặn lời tiên tri đã giúp cho chàng trai cưới được cô gái.

Trong Ngôn ngữ của loài chim, người cha ép đứa con nói cho ông ta biết lũ chim nói gì: rằng người cha sẽ làm người hầu cho con trai mình. Trong Con cừu, người cha ép con gái mình kể lại giấc mơ: rằng người cha sẽ cầm một cái bình cho đứa con gái rửa tay. Trong những truyện này, người cha hiểu câu trả lời theo nghĩa tiêu cực và đuổi con mình đi; điều này giúp thay đổi người con và vì thế sau này người cha không nhận ra con mình nữa, rồi ông ta lại xin làm người hầu cho họ.

Trong một vài phiên bản của Công chúa ngủ trong rừng như Mặt trời, mặt trăng và Talia, giấc ngủ không phải gây ra bởi lời nguyền mà do một lời tiên tri nàng công chúa sẽ gặp nguy hiểm từ cây lanh (hoặc cây gai dầu). Lời tiên tri khiến cho hoàng gia rỡ bỏ tất cả cây lanh hay cây gai dầu trong lâu đài, gây nên sự chủ quan và tò mò của công chúa.

Shakespeare

Vở Macbeth của Shakespeare là một ví dụ kinh điển khác của lời tiên tri tự hoàn thành. Ba mụ phù thuỷ đã tiên tri rằng Macbeth sẽ trở thành vua, nhưng sau đó, con cháu người bạn thân nhất của Macbeth sẽ cai trị thay vì con cháu ông ta. Macbeth cố gắng thực hiện vế đầu của lời tiên tri trong lúc cố gắng giữ dòng máu của mình trên ngai vàng. Được lời tiên tri tác động, Macbeth giết nhà vua và những người bạn của mình, điều mà trước đây Macbeth có lẽ sẽ chẳng bao giờ làm. Cuối cùng, hành động độc ác của Macbeth nhằm giữ quyền lực cho dòng họ mình đã khiến ông ta bị giết trong một cuộc nổi dậy.Lời tiên tri sau này của bóng ma thứ nhất trong ba phù thủy rằng Macbeth phải "Cẩn thận với Macduff" cũng là một lời tiên tri tự hoàn thành. Nếu Macbeth không được nghe lời tiên tri này, ông ta có lẽ đã không coi Macduff là mối đe doạ. Vì thế ông ta sẽ không giết gia đình của Macduff, và Macduff cũng sẽ không trả thù và giết Macbeth.

Hiện đại

Cũng giống câu truyện về Oedipus ở trên, một ví dụ hiện đại hơn là Darth Vader trong loạt phim Chiến tranh giữa các vì sao, hay Chúa tể Voldermort trong Harry Potter - cả hai đều cố gắng đàn áp những sự chống đối được dự đoán sẽ dẫn tới sự sụp đổ của mình, nhưng lại tạo ra những điều kiện giúp tạo tiền đề cho sự sụp đổ. Điều này cũng xảy đến với John Mitchell trong loạt phim truyền hình Hãy là người (Being Human) của BBC 3; tuy nhiên bộ phim và nhân vật này ít được biết tới hơn so vởi Darth Vader và chúa tể Voldermort.

Tư duy mới

Định luật hấp dẫn là một ví dụ điển hình của lời tiên tri tự hoàn thành. Đây là tên gọi của niềm tin rằng giống nhau thì sẽ hút nhau và nếu tập trung vào những suy nghĩ tích cực hay tiêu cực, con người có thể tạo nên những kết quả tích cực hay tiêu cực tương ứng.[19][20] Theo định luật này thì niềm tin trong tâm trí ảnh hưởng tới ý định của một người và làm cho những kết quả được trông đợi xảy ra. Mặc dù có trường hợp thái độ tích cực hay tiêu cực có thể tạo nên những kết quả tương ứng (điển hình là hiệu ứng giả dược), không có cơ sở khoa học nào cho định luật hấp dẫn này.[21]